एक बर्षदेखि विश्व महामारीको चपेटामा छ । मानिसका गतिबिधि न्युन छन्, मानिस महामारीको बन्धक छ । कोभिड–१९ को असर लाई सन् १८७३ मा युरोप अमेरिका हँुदै फ्रान्ससम्म फैलिएको आर्थिक मन्दीसँग दाजेर हेर्न सकिने अर्थ बिश्लेषकहरुको तर्क छ । १८७३–७७ को मन्दी १९२९ सम्म अमेरिकामा परेको थियो, त्यसलाई इतिहासमा ‘भयंकर संकट’ को संज्ञा दिइएको छ र त्यस संकटलाई जनरल मोटर कम्पनी र फोर्ड कार कम्पनीको स्थापनाले अमेरिकी अर्थतन्त्रलाई प्राण हालेका थिए । आजको अवस्था त्यो भन्दा भिन्न छ ।

सन् २०१९ को अन्त्यबाट शुरु भएको यस माहामारीले २१ औं शताब्दीको अत्याधुनिक बिज्ञान,प्रविधि,अर्थतन्त्र,उद्योग, व्यापार, समाज, राजनीति र बिकास निर्माणका योजनाहरु ध्वस्त प्रायः बनाएको छ । विश्व अर्थतन्त्रको खम्बा मानिएको अमेरिका पनि यस महामारीबाट निकै नराम्ररी प्रभावित भएको छ । यस बर्ष विश्वको आर्थिक बृद्धिदर ५.२ ले घट्ने प्रक्षेपण गरिएको छ । विश्व अर्थतन्त्र आन्तरिक उत्पादन तथा उपभोगको आधारमा ७ प्रतिशतले घट्ने छ । विश्वभरी प्रतिव्यक्ति आय ३.६ ले घट्ने छ ।  विश्व बैंकको प्रक्षेपण अनुसार २०२१ मा विश्व अर्थतन्त्रको वृद्धिदर ४.२ मा सिमित हुनेछ । यी बिश्व बैंकका प्रक्षेपणहरु पनि स्थिर हुन नसक्ने र यसमा तल माथि हुने सम्भावनाहरु खुल्ला राखेको छ ।

यस बर्ष महामारी रोकथाम र उपचारमा पर्ने आर्थिक भारले गर्दा अमेरिकाको अर्थतन्त्र ६.१ प्रतिशतले खुम्चिने छ । त्यसैगरी विश्वको अर्को ठुलो अर्थतन्त्र  जापानी अर्थतन्त्र पनि यस महामारीकै कारण ६.१ ले घट्ने भविष्यवाणी विश्व बैंकले गरिसकेको छ । विभिन्न अध्ययनहरुले देखाए अनुसार पुर्वी एशिया तथा प्यासीफिकमा वृद्धिदर ०.५ प्रतिशत हुनेछ, जुन १९६७ पछिको अत्यन्त न्युन वृद्धि हो । युरोप तथा मध्य एशियाको वृद्धि पनि ४.७ ले खुम्चिने छ । ल्याटिन अमेरिका र क्यारेबियन देशहरुको हकमा पनि ७.२ ले घटेर जाने देखाइएको छ । अरेबिक तथा उत्तर अफ्रिकाको सन्दर्भमा पनि अध्ययनले देखाए अनुसार यस बर्ष आर्थिक बृद्धिदर ४.२ मा सिमित हुने छ । 

त्यसैगरी दक्षिण एशियाको आर्थिक बृद्धिदर २.७ मा सिमित हुने अध्ययनले देखाएको छ । अफ्रिकाको आर्थिक बृद्धिदर २.८ हुने अध्ययनले प्रस्तुत गरेको छ । यसरी समग्रमा हेर्दा महामारी पछिको अर्थव्यवस्था मुलतः भयावह नै देखिन्छ, तथापि यस्तो संकटमा आफ्नो देशको अर्थतन्त्र टिकाउन र जनताको संरक्षण गर्न सरकारले गर्ने काम र अवलम्बन गर्ने अल्पलकालिन तथा दिर्घकालिन निती तथा कार्यक्रमहरुको निकै ठुलो योगदान र महत्व हुन्छ । 

नेपाल जस्तो परनिर्भरताको उत्कर्षमा पुगेको राष्ट्रले यस्ता माहामारी पश्चात आफ्नो अर्थतन्त्र के–कसरी धान्ला त ? भन्ने प्रश्न आफैंमा निकै जटिल अनि अनिश्चित लाग्छ । विश्व बैंकले गरेको भविष्यवाणी अनुसार महामारी दौरान नेपालको आर्थिक वृद्धिदर ०.२ र २०२१ मा ०.६ मा सिमित रहने छ । नेपाली अर्थतन्त्रको मेरुदण्ड मानिएको पर्यटन क्षेत्र प्रभावित हुन गएका कारण अर्थतन्त्र निकै कमजोर हुने सुचकहरु देखा परिसकेको अवस्था छ । अनौपचारिक व्यापार तथा सेवा क्षेत्रले नेपालको अर्थतन्त्रको ५० प्रतिशत हिस्सा धान्छ तर यस बर्ष यी क्षेत्रहरु प्रभावित हुन पुगेका कारणले नेपाली अर्थतन्त्र थलिन पुगेको छ । यो संकटको सामना गर्न र अर्थतन्त्रलाई टेवा पु¥याउँदै अगाडि बढ्नको निम्ति सरकारले मानव पुँँजी,सीप तथा उत्पादन मुलक क्षेत्रलाई प्रवद्र्धन गर्नु पर्ने आवश्यकता अपरिहार्य भएको छ । 

महामारीबाट औपचारिक र अनौपचारिक दुबै क्षेत्र प्रभावित हुन पुगेका कारण सरकारले नेपालको मौलिक तथा परम्परागत कृषि क्षेत्रलाई जोडतोडको साथ प्रवद्र्धन र बैज्ञानिकीकरण गर्दै अगाडि नबढे देशले ठुलो बिपदको सामना गर्नु पर्दछ । तर यस तर्फ सरकारको ध्यान जति जानु पर्ने गएको देखिदैन र केही अनुदान किसानमा पुगेपनि नेपालको कर्मचारीतन्त्रमा हुने ढिलासुस्ती एवं भ्रष्टाचारको कारण पर्याप्त अनुदान पुग्न सकेकको छैन । त्यसबाहेक लक्षित अनुदान किसानसम्म पु¥याउन राजनीतिक लबीङ र कार्यकर्तामुखी अनुदान पुर्ण रुपमा निरुत्साहित गर्नु पर्दछ । 

महामारीको एक बर्ष सरकार किंकर्तब्यबिमुढताको अवस्था मै गुज्रेको देखिन्छ । बाली रोप्ने समयमा किसानले मल,बिउ नपाउने समस्या झेल्नु पर्दा जमीनको निकै ठुलो हिस्सा बाँझो रहन गएको देखिन्छ । अहिलेको महासंकटलाई छल्न र थलिएको अर्थतन्त्र घिसारेरै भएपनि अगाडि बढाउन कृषिमा अधिकाधिक लगानी बढाउनु पर्छ । 

नेपाली अर्थतन्त्रमा ३० प्रतिशत योगदान बिप्रेषणको छ तर अन्तर्राष्ट्रिय रोजगार बजार प्रभावित हुन पुग्दा नेपालको अर्थतन्त्रलाई निकै ठुलो धक्का लागेको छ । लाखौं युवाहरु रोजगार गुमाएर स्वदेश फर्किसकेको अवस्था छ भने बिदेशमै रहेकाहरुको पनि काम गर्ने समय कटौति भएका कारण बिगतको जस्तो तलब कमाउन र स्वदेश पठाउन सकिरहेका छैनन् । नेपालको लागि रोजगारीको मुख्य बजार मध्यपुर्व र मलेसिया पनि यस महामारीबाट पिडित हुँदा हाम्रो श्रम बजार निकै खुम्चेको छ । युरोप, अष्ट्रेलिया तथा अमेरिकाबाट न्युन रुपमा मात्र बिप्रेषण प्राप्त हुने गर्दछ । त्यसैले अहिलेको हाम्रो एकमात्र अचुक रणनीति भनेको आन्तरिक उत्पादन बढाउने, त्यसैलाई प्रवद्र्धन गर्ने, आन्तरिक उत्पादनकै उपभोग बढाउने र आयातलाई सकेसम्म घटाउने नीति नलिए देश बैदेशिक ऋणमा चुर्लुम्म डुब्ने अवस्था छ । सरकार साधारण खर्च चलाउन पनि बैदेशिक ऋणको भर परेको अवस्थालाई हेर्दा देश भयावह दलदलमा फसेको छ । 

अहिले राष्ट्रिय पुँजीपति बर्गले आफ्नो लगानीलाई कृषिमा केन्द्रीकृत गर्नुको बिकल्प छैन । यदि पुरानै शैलीको आयात व्यापारमा मात्र निर्भर रहने रणनीति अपनाएमा त्यो पुर्ण रुपमा प्रत्युत्पादक हुनेछ । कृषि उपजका प्रशोधन तथा आन्तरिक  उपभोग बढाउन प्रविधि तथा प्रवर्तनको पुर्ण प्रयोग सहित देशको खातिरमा काम गर्न सकेमात्र देश चल्न सजिलो हुनेछ । तर बिडम्वनापुर्ण कुरा के छ भने, हाम्रो सरकार राष्ट्रिय पुँजी निर्माण र परिचालनप्रति उदासिन छ । 

विश्व अर्थतन्त्रमा परेको प्रभावलाई बुझ्न  १८७०–२०२१ सम्म गरिएका १८३ अर्थतन्त्रहरुको अध्ययनको रिपोर्ट अनुसार संसारभरि यस महामारी पश्चात कमजोर अर्थतन्त्र भएका मुलुकहरुमा स्वास्थ्य तथा अर्थतन्त्रमा निकै ठुलो असर पर्ने देखिन्छ । बिकासोन्मुख राष्ट्रहरुमा यसका कारण अकाल मृत्यु तथा अनिकाल जस्ता प्रकोपले धेरै ठुलो जनधनको क्षति हुने सम्भावना छ । यसबाट प्रत्यक्ष रुपमा असर पर्ने उत्पादनका क्षेत्रहरु कमजोर हुन गई मानिसका स्वास्थ्य तथा पोषण जस्ता अत्यावश्यक कुराहरुको मुल्य बृद्धि हुने र मानिसको आम्दानी घट्ने हुनाले पोषण अभावका कारण करोडौं मानिसहरु प्रभावित हुने छन । 

लगानी तथा मानव पुँजीमा आउने ह्रासका कारण बिकास तथा मानिसका दैनिकी लगायत शिक्षा तथा बालबालिकाको स्वास्थ्य र सुरक्षामा बिकराल चुनौतिहरु थपिँदै जाने छन । यस महामारीको प्रकोपले कमजोर अर्थतन्त्र, अस्थीर राजनीतिक अवस्था र बिकासोन्मुख देशहरुका शिक्षा, स्वास्थ्य, अर्थतन्त्र र राजनीतिक, सामाजिक आधारहरु मुलतः तहसनहस बनाइदिएको छ । यो संकटको कारण कयौं देशहरुमा राजनीतिक ऊथलपुथल हुने तर्फ पनि विज्ञहरुले संकेत गरेका छन । 

विश्व बजारमा रोजगारी कटौति हुन गएका कारण बिकासोन्मुख देशका जनशक्तिहरु बेरोजगारीका चपेटामा परेका छन । दक्षिण एशियाका अधिकांश देशहरु विश्व बजारको रोजगारी कटौतिको कारणले निकै ठुलो आर्थिक संकटमा परेका छन । 

यस महामारीसँगै स्वास्थ्य जोखिम बढेर जानुले मानिस कामबाट बञ्चित त हुन्छ नै त्यस अलावा स्वास्थ्य खर्च पनि बढेर गएको छ । कोरोना संक्रमित स्वास्थ्य संकटासन्न अवस्थामा अस्पताल भर्ना हुँदा निकै ठुलो आर्थिक भार थपिन जान्छ । मानिसहरु ढुक्कले काममा जान सकेका छैनन् र अधिकांश संघ–संस्था,प्रतिष्ठान, उद्योग, कलकारखाना,बिद्यालय, कलेज, मल, होटल, रेष्टुरेन्ट र बजारहरु ठप्प भएका कारण आर्थिक गतिबिधिहरु न्युन छन । 

अबका बाँकी दिनहरुमा आर्थिक मात्र होइन, मानवीय, सामाजिक, राजनीतिक तथा सांस्कृतिक संकटहरु गहिरिदैं जाने निश्चित छ र यस महासंकटबाट उम्किन बिश्वले मौलिक अर्थतन्त्रको बिकास गर्दै परनिर्भरता कम गर्नु आवश्यक देखिन्छ ।